सिथि नखः

डा. चुन्दा बज्राचार्य

परिचय :
विशेष यानाः “सिनाज्या याइपिसं शक्ति सञ्चय यायेगु जूसा जेष्ठ शुक्ल षष्ठीयात सिथिनख: कथं हनेगु या: । सिथि नखःयात कुमार षष्ठी नं धायेगु चलन दु । थ्व दिनकुन्हु कुमारयात विशेष याना पूजा यानाः कुमारयात जात्रा यायेगु चलन दु । नेवाः समाजय्‌ गणेश व कुमारया बिस्कंगु स्थान दु । छुँ नं ज्या यायेबलय्‌ विध्न बाधा मवयेमा धकाः गणेशयात पूजा यायेगु जूसा ज्या वा पूजा बांलाक न्ह्याये मा धकाः पिखालखुइ कुमारयात पूजा यायेगु चलन दु । नेवा: समाजय्‌ मूलुखा न्ह्यःने पिखालखु जुइ अन हे कुमारया वासस्थान खः । पिखालखुइ हिन्दुमार्गीपिसं कुमार कथं नालेगु या:सा बौद्धमार्गीपिसं वयात हे क्षेत्रपाल कथं हनेगु या: । अथेतुं प्रत्येक त्वा:त्वालय्‌ छम्ह छम्ह स्थान गणेश धकाः दु।

सिथि नख: षष्ठी जेष्ठ शुक्ल षष्ठी कुन्हु हनीगु षष्ठीया अपभ्रंस जुया: सिथि जुयाब्युगु ख: । थुकिया मुख्य नां षष्ठी नख: ख: । थ्व सिथि नखःयात कुमार षष्ठी धायेगु या: । थ्व कुन्हु हे कुमार जन्म जूगु दिं जूगुलिं धायेगु या:गु खः ।

कुमार जन्म :-
कुमार जन्म जूगु बारे महाद्यः व पार्वती निम्ह तिपूया लिला न्ह्याका वंगु इलय्‌ लाक हे स्वर्गय्‌ दानवपिं वया: स्वर्गया द्यःपिं नाप ला: वल उगु इलय्‌ छुयाये छुयाये जुया: महाद्य:थायाय्‌ दक्व द्य:पिं वया: नापला: वल । उगु इलय्‌ महाद्य:या कामाग्नी दनाव:गु जुयाच्वन । उगु कामाग्नी पार्वतीयाथाय्‌ लाये माःगुलिइ पिने इन्द्रपिं वःगुलिं कामाग्नीं चूरम्ह महाद्यवं थःगु अन्तपुरं खापा चायेकाः तं प्वंकूबलय्‌ व हे कामाग्नी वना: इन्द्रयात जू वन । इन्द्रं कामाग्नीं पुना: स्यायेगुया लागि थः गंगाया लखय्‌ वनाः शान्त या:वलय्‌ महाद्य:या कामाग्नी इन्द्रया शरीरं गंगाय्‌ ला:वन । व हे गंगाय्‌ स्वर्गया परीपिं म्व:न्हू बःगु जुयाच्चन । गंगाय्‌ चुइका वनाच्वंगु महाद्यःया कामाग्नी वनाः छब्व जुयाः म्वः ल्हुयाच्वंम्ह परीपिन्त ला:वनी छम्ह छम्ह परिं छगू छगू खँय्‌ पूर्णपिं, अमिसं थःथःगु प्वाथय्‌ च्वंम्ह ‘मचायात थःथःगु गुणं पूर्ण यात । लिपा गुम्हसिनं नं छम्ह हे जक मचा बुइकल व खः कुमार । थ्व हे कुमारयात महादेवं हया: पार्वतीयात काय्‌ धकाः ल: ल्हानाबिल । कुमारया जन्म षष्ठीकुन्हु जक जूगु मखु कुमारयात जन्म हे खुम्ह मामं यात । थुकथं कुमार नापनापं षष्ठी स्वानावयेगु जुल । अले कुमार षष्ठी धायेगु जुल ।

रावण संजिता षष्ठी 
सिथिनखः अर्थात कुमार षष्ठीयात रावण संजिता षष्ठी धकाः नं धायेगु धाः । छाय्धाःसा थ्वकुन्हु अयाेध्याया जुजु दशरथया तःधिकःम्ह काय् रामचन्द्र थः तिरिमय्जुयात रावणं हरण यानायंकूगु जूगुलिं रावणनाप ल्वानाः त्याकुगु दिं नं ख:। थुकिं थ्व दिनयात रावण संजिता षष्ठी नं धायेगु या: । अर्थात रावण पराजित जूगुदिं धकाः नं घायेगु नं या: ।

बौद्ध मार्गीपिंसं थ्व दिनयात भगवानबुद्ध न्हापा महासत्व जुया: जन्म काःबलय्‌ थौंकन्हय्‌ नमुरा (नमो बुद्ध) धयागु थासय्‌ मचा बुया अशक्त जुयाच्वंम्ह घुँयात थ:म्हं यःगु ला ध्यना: नका: निर्वाण प्राप्त जूगु दिं कथं न कायेगु या: । अथे जुगुलिं थ्वकुन्हु तक्क महासत्व राजकुमारया म्ये हालेगु चलन दु।

सिथिनख:कुन्हु बँय् गोवरं चाकलाक इला: उकिइ द्यःने खुहः दुगु पलेस्वां च्वयाः श्री कुमार (सिथिद्य:) या आराधना यायां पंचोपचार पूजा यात घाःसा व पूजा यायेबलय्‌ माय्‌ मू वा कःसूवः, चतांमह्रि, दुसिमरि व कःनि मरि व खुताजि तरकारी छाल धाःसा छँय्‌ छुँ कथं विघ्न बाधा वइमखु घयागु जनधारणा दु । अथे तुं मोहनिबलय्‌ भुतुमालि ब्वयेकी थें थ्वकुन्ह॒ नं छँखा छँखा पतिं पलिइ पलिइ भ्वंयागु फय्लिंचा चाःहीकेगु याइगु नं ख: । थ्व प्रचलनत थौंकन्हय्‌ उलि खनेमदुसा च्याकुं दुगु व छकू छकू कुं पतिकं पलेस्वां च्वयातःगु भ्वंयागु वा कापःयागु फय्लिंचा ब्वयेकेगु यात धाःसा फुक्क दोषं मुक्त जुइ अष्ट महाभयं रक्षा जुइ अले अष्टसिद्धि दइ धयागु धापू दु ।

सफासुग्घर – तुं
थ्व नखः धुनेवं सिनाज्या जुइगुलि छँय्‌ सफासुग्घर याये लाइमखु धका: छेँ छखां बँ पुना:, बँ थिलेगु, छेँज: सकसियां सफा सुग्घर याना: म्वः ल्हुइगु ज्या नं थ्वकुन्हु जुइ । खुताजि वः व खुताजि तरकारी अप्वः याना: वः तया: कुमारयात पूजा यायेगु याः । नापनापं कुमारया नामं ब्रत च्वंवनेगु, थःथः आगमय्‌ द्यःद्यःपिन्त पूजा यानाः वः छायेगु नं चलन दु ।

थःथःगु म्ह व छँय्‌ जक सफासुग्घर याइगु मखुसें सिनाज्या ज्व:छि वा वइबलय्‌ फोहर जुइ धका: त्वा:त्वालय्‌ च्वंगु तुं जरुं बुंगा: चुक धः सफा याना: दछि यंकयात लः सफा यायेगु नं जुइ । थ्वकुन्हु विशेष यानाः ल: बुयावइगु मुहान सफा याइगु ख: । सिथिनख: धुंकाः लिपांनिसेँ थःथ:गु बुँइ वा पीगु ज्या न्ह्याकेगु जुगुलिं सिथि नखः छगू कथं शक्ति वा वः नया: बल पिकायेगु जूसा मेगु सफा ल: त्वना: सुस्वास्थ्य जुइगु कथंया नखः हनेगु खः । यलया बुंगद्यः रथय्‌ तसांनिसें

न्ह्याइगु देगुपुजा सिथि नखःकुन्हतक हे जक न्यायेकेगु परम्परा दु । यदि सुयां देगुपुजा मदु वा देगुपुजाया दिनकुन्हु देगुपुजा याये मखन वा देगुपुजाया दिं मसिल घाःसा अज्या:पिं फुक्कसित थ्व दिनकुन्हु हे देगुपुजा न्यायेकीगु नं चलन दु । दिगुद्य: पूजा यायेगुलिइ छँय्‌ छँय् च्वंम्ह दिगद्यः पूजा यायेगु जक मखु दिगुद्यः दुगु ख्यलय्तक वना: नं पूजा या: वनेगु नं याइ ।

सिथिद्य:या जात्रा

सिथि नख:कुन्हु न्हूगलय्‌ सिथिद्यः ब्वयेगु नं परम्परा दु । थ्वबलय्‌ भक्तजनपिं थी थी वः नापं समय्बजि तया: पूजा या:वइ । वयां कन्हय्‌कुन्हु सिथिद्य: रथय्‌ तया: यँया शहर परिक्रमा यानाः जात्रा याइ ।

मनोरञ्जन

सिथिनख:तक महासत्व राजकुमारया नापनापं कोला म्ये हालेगु याइ । थ्वयां कन्हय्‌ कुन्हनिसें सिनाज्या म्ये हालेगु सुरू जुइ । सिनाज्या म्येया सुरू धयागु हे सिनाज्याया सुरू खः । उकिं सिथि नखतं सिनाज्या सुरू जुइ । सिनाज्याबलय्‌ ज्या थाकुक याये माःगुलिं साःसा:गु नया:, मनोरञ्जन याना: मनयात स्वच्छ यायेगु नं जुइ । थुबलयनिसें ज्यापुतय्‌ बाजं थाये मज्यू अर्थात सिनाज्या ज्व:छि बाजं थायेमज्यू धका: थाइमखु । थ्व नखः धुंका: सिनाज्या सुरू जुइगुलिं सी दुकि सिथि नखःबलय्‌ मनूतय्‌ छेँ सामाज्या थें अन्नं परिपूर्ण जुइमखु । उकिं थ्व नखः नेवाःतय्‌ दछि यंकं हनीगु नखः मध्यय्‌ दकले लिपायागु नख: ख: । अर्थात दछि यंकया क्वचा:गु नखः ख: । थ्व नखःयात म्ह्याय्मचा नख: धका: नं धायेगु या: । थ्व नख: त:जिक हनेमा:गु नखः मध्यय्‌ छगू ख: । उकिं थ्व नख:वलय्‌ म्ह्याय्मचातय्त नखत्या ब्वना: थीथी परिकारया वः नकेगु परम्परा नं दु।

थ्व नखःबलय्‌ गनं गं गामय्‌ वा खुसि सिथय्‌ निगू पुच: दुने छगू पुचलं मेगु पुचःयात ल्वहँतं कयेका: हि बा: वयेकाबीगु नं अन्ध परम्परा दु । अथे पिहाँव:गु हि धयागु काली वा अजिमापिन्त छायेगु धयागु परम्परागत धापू दु । यौँकन्हय्‌ थ्व परम्परा पूर्णतया न्हनावने धुंकगु दु । थ्व परम्परायात जङ्गबहादुरं न्हंकाछ्व:गु ख: । लःया मुहान सफा याये न्ह्यः अन दुपिं नागतय्त शान्त यायेत पुइँ हायेगु नं चलन दु । प्रत्येक ल:या मुहानय्‌ ल: वयेके बीगुया लागि नागतय्‌सं बास याना च्वनी घयागु जनविश्वास नं दु।

सिथि नखःबलय् द्यःयात छाइगु व: व चतांमह्रि दुने मनोवैज्ञानिक कथं नं विश्लेषण यायेगु जुइ । कृषि उत्पादन मध्यलय्‌ दकले त:जिगु धयागु वा बाय्‌ जाकि ख: । सिनाज्या सुरू जुइ छुं ई न्ह्य: हनीगु सिथि नख: खः । जाकिचुंया चतामह्रि पृथ्वी, उकिइ द्यःने तइगु थीथी व: आकाशया प्रतीकात्मक चिं ख: घाइपिं नं समाजय्‌ दु । चतांमह्रि पृथ्वी, वः परिकार पृथ्वी दुनेच्चंपिं परिवारया प्रतीकात्मक चिं ख: ।

सिनाज्या याइबलय्‌ पृथ्वीइ याइ । तर थ्वयात माःगु ल: फय्‌, तेज फुकं च्वं वइ अर्थात आकाशं बइ । अझ धायेगु हे ख:सा तःताजि वः धयागु हे पञ्चतत्वया चिं ख: ।

सिथि नखःया कुमार जात्रा :-
नेवाःतय्‌सं दछि यंक हना: वयाच्वंगु नख: मध्यय्‌ सिथि नखः खालि नखः न्यायेकाः चतांमह्रि, थीथी बुबःया वः घासा खुताजि नया: तुं, बुंगा:, जःह्रु आदि लःधया मुहान जक सफा याइगु मखु । थ्वया नापनापं कुमार अर्थात सिथिद्य: नं जात्रा यायेग चलन दु । थ्व कुमार जात्रा व सिथिद्यःया जात्रा न्हापा न्हापा येँ, यल व ख्वप स्वथासं यायेगु या: । तर थौंकन्हय्‌ थ्व द्यःयात खालि यँय् जक जात्रा यायेगु चलन ल्यनाच्वंगु दनी । झीगु नेवा: संस्कृतिइ कुमारया बिस्कं थाय्‌ दुगु जुगुलिं थ्व द्यःयात पिखालखुइ हे तयेगु चलन दु । छुं नं पूजा वा तत;धंगु कर्मकाण्ड यायेबलय्‌ पूजा न्ह्याके न्ह्यः पिखालखुइ कुमारयात पूजा याये धुंका:तिनि मेमेपिं द्यः पूजा याय्गु चलन दु ।

महायानीतय्सं पिखालखुइ क्षेत्रपाल कथं माने याइगु :-
महायानीतय्सं पिखालखुइ क्षेत्रपाल कथं माने याइगु जूसां मेपिसं कुमा कथं माने याइ । थ्वया बारे धार्मिक धारणा छु दु धाःसा महाद्यवं थः काय्पिं निम्ह गणेश व कुमारयात सुमेरू पर्वत चाःहिला वा, न्हापां थ्यंकः वःम्हेसित वरदान बी धकाः उजं यात । निम्हं दाजुकिजापिं सुमेरू पर्वत चाःह्यू वनेत तयार जुल । तर फरक फरक धंगं मांअबुं धाःथे वन । कुमारया बाहान म्हय्खा, उकिं वया म्हय्‌ च्वना: कुमार ब्वयाः सुमेरू पर्वत चाःह्यू वन । तर गणेश धाःसा ल्हम उकिसं प्वाः नं तग्व:म्ह बाहन जुल तिछुँ। कुमार थें सुमेरू पर्वत नं चाःह्यू वनेत यक्व ईं काइगु जुल । हान लँय्‌ सुं नं पशुपक्षीं खन घा:सा तिछुँयात अथें स्यानाबी । उकिं गणेशं महाद्यः व पार्वती च्वनाच्वयाय्‌ वना: निम्हसित चा:हिला: मांअबु घैम्ह हे यःगु लागि फुकं ख: । उकिं सुमेरू पर्वत धयागु मांअबु हे ख: धकाः विद्वतापूर्वक थःगु विचा: प्वंकुसेंलि गणेशं धाःगु खँ खः धका: महाद्य: प्रसन्न जुयाः वरदान बिल । गुगु वरदान कथं सुनां नं पूजा यात धा:सा दकले न्हापां गणेशया निं पूजा यायेमा: नत्र उकिया फल दइमखु ।

गणेशया निं पूजा 
उकिं त्वा: त्वालय्‌ स्थान गणेश कथं पूजा का घका: धयाबिज्यात । अनं लिपा कुमार म्हय्खाय्‌ च्वनाः सुमेरू पर्वत दक्व चा:हिला: अबुयाथाय्‌ लिहां वःबलय्‌ गणेश थ्यनाच्वने धुंकल । कुमार स्वयां न्हापां थ्यंका च्वंगुलिं कुमार अजू चाल । यःम्हं सुमेरू पर्वत धाःथें चाःहिला वयागु तर गनं नाप मला:म्ह, ध्वमदुम्ह गणेश खंगुलि अजू चाइगु स्वाभाविक ख: । तर गणेशं मांअबु अर्थात महाद्य: व पार्वती निम्हं च्वना च्वंथाय्‌ वना: मां अबुयात चाःहिलागु खँ न्ह्यथसेंलि मांअबुं वा: चाल । अले गणेदद्य: स्वया: न्हापां पूजा याकेत पिखालखुइ वासस्थान धकाः उजं दयेका बिज्यात । मांअबुया आज्ञा सिरोपर याना: पिखालखुइ थःगु स्थान काल । थ्व कथं झीगु धार्मिक व सांस्कृतिक परम्पराय्‌ कुमारया बिस्कंगु थाय्‌ दु । पिखालखुइ च्वना: छेँ छेँया रक्षा यायेगु कुमारया ज्या ख: । उकिं कुमारयात क्षेत्रपाल धका: नं कायेगु या: ।

प्राचीनकालय्‌ कुमारयात क्वाथ: नाय: कथं हनेगु परम्परा दु । उगु इलय्‌ गथे थाय्‌ थासय्‌ कुमारी दु अथे तुं थाय्‌ थासय्‌ कुमार नं दु । लाय्‌कूया कुमारी द्य: जात्रा याये थें तुं लाय्कूया कुमार जात्रा यायेगु न॑ चलन जुल । लिच्छवि कालया न्ह्यःया लागा लाय्‌कू दरवारया लागा ख: । उकिं उगु इलय्‌ कुमार नं लायकू कुमार जूगुलिं कुमारयात जात्रा याःगु जुइमा: धयागु अनुमान दु । तर थ्व जात्रा गुबलेंनिसें न्ह्यानावल धका: यकीन धा:सा याये मफु । सिँयाम्ह ह्याउँगु वर्णया कुमारयात जात्राया स्वन्ह न्ह्यः च्वबा:द्य:यात न्हवं यानाः ल्यं दुगु रङ्ग हया: रङ्ग पाकाः, न्हवं याना: कन्हय्कुन्हु कुमार द्यःयात क्वहितिइ फल्चाय्‌ तथे हइ । जात्रा याये न्ह्यः कुमारयात मचाबुइबलय्‌ थें सिसापालु क्यनेगु, न्हाय्‌पं प्वा: खंकेगु, इहि यायेगु, बाह्रा: तयेगु व व्रतबन्ध याइ अर्थात मेमेपिं द्यःतय्त थें न्हवं याये धुंका: याय मा:गु फुकं कर्मक्रिया यायेगु जुइ । द्यःया न्ह्य:ने कुसुन्दिका होम यायेगु जुइ। वयां कन्हय्कुन्हु अर्थात सिथि नख:या कन्हय्‌ कुन्हु कुमार जात्राया गुथियारपिसं खतय्‌ तया: क्बबुया कुमारीद्य: गन गन जात्रा चा:हिकीगु ख: अन अन जात्रा यायेगु चलन दु । थथे कुमारया रथ जात्रा याइबलय्‌ द्य:यात विचा: याइम्ह छम्ह नं च्वनेमा: ।

द्यःखतय्‌ तुं द्यःयात बिचा: याइम्ह छम्ह च्वनेमा: धयागुलिं द्यः न्हापा न्हापा कुमारी थें कुमार नं मिजंमचा हे तया: जात्रा याइगु धयागु प्रमाण दु। जन धारणा अनुसार न्हापा न्हापा मिजंमचा हे तया: जात्रा याइगु ख: । अमिगु धापूकथं कुमार बलम्बुयाम्ह काय्मचा खः । उम्ह मचा तना: ख्वयाच्वंबलय्‌ ल्हुघलय्‌ लूगु ख: घयागु धापू दु । थ्व द्यः थथे लूइधुंका: लिपा थःगु पुर्खाय्‌ काय्मचा मदुगु जुगुलिं व हे मचायात वः चतांमह्रि बी धका: ह्ययेका त:गु खः । अले तंम्ह मचा बलम्बुयापिसं काःवया: लित यंकल । तर अथे जूसा नं व मचा हानं नं बलम्बुं लिहां वया: न्हूघलय्‌ वया: अन हे तुं सिद्ध जुयावन धयागु धापू दु ।

द्यःयात ल्यंपुल्यं छायेगु बिचा:संचा: यायेगु ज्या थसिया नेकूतय्सं (नेमकुलतय्सं) याइगु जात्रा धाःसा न्हूघःया ज्यापुतय्सं याइगु चलन दु । थ्व द्यः जात्रा याइबलय्‌ बलम्बुयापिसं मचा माःवइगु धायेगु चलन दु । कन्हय्कुन्हु अर्थात सप्तमीकुन्हु दकले न्हापां बाजं थाना: लाय्कुलिइ वनाः लाय्कूया पूजा याइ । अनं लिपा अट्कोनारायणयापिसं तपा:गु लाखामह्रि छायेमा:, थाैंकन्हय्‌ चिपागु छायेगु याना वयाच्वंगु खनेदु । थ्वया नाप न्यापा वः छायेगु यानात:गु दु । थ्वया अर्थ उगु इलय्‌ उगु क्षेत्रया कर पुलेगु कथं पुलात:गु ख: । जात्रा धुंका: द्यःयात द्य:छेँया पिखालखुइ तया: दुचायेकेगु चलन नं दु । द्य: दुचायेका: प्यन्हुकुन्हु सुयातं नं द्य: मक्यनेगु परम्परा दु।