नेपाल संवत र शंखधर साख्वाको ऐतिहासिक योगदान: नेपाल संवत पुनर्जागरणमा पद्मरत्न तुलाधरको योगदान

नेपाल संवत र शंखधर साख्वाको ऐतिहासिक योगदानस् नेपाली सभ्यताको आधारशिला
शंखधर साख्वाः समाजवादी नायक नेपाल संवतको पुनर्जागरणमा पद्मरत्न तुलाधरको योगदान
-हिसिमान सिंह
-रन्जना श्रेष्ठ

नेपाल सम्बत नेपाली पात्रोको एउटा विशिष्ट कालगणना हो, जसले नेपाली मौलिक पहिचान र सांस्कृतिक गौरवलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । यसको स्थापनामा शंखधर साख्वाको ऐतिहासिक योगदान रहेको छ, जसले जनतालाई ऋणमुक्त गराउँदै नेपाल सम्बतको प्रारम्भ गरे । यो सम्बत इस्वी संवत ८८० देखि आरम्भ भएको हो र त्यसपछि नेपालको सांस्कृतिक, धार्मिक, र सामाजिक जीवनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ।
शंखधर साख्वाको जीवन र योगदान
बिभिन्न स्रोतका अनसार शंखधर साख्वा काठमाडौँ उपत्यकामा ९ औं शताब्दीमा जन्मेका थिए। उनी एक कुशल व्यापारी थिए, जसले व्यापारबाट ठूलो सम्पत्ति संकलन गरेका थिए। तर उनको महानता मात्र उनको सम्पत्तिमा थिएन, उनले त्यो सम्पत्ति कसरी प्रयोग गरे भन्ने कुरामा थियो। उनले आफ्नो सम्पत्तिलाई व्यक्तिगत स्वार्थमा नभई समाजसेवामा खर्च गरेर एक अभूतपूर्व कदम चालेका थिए भन्ने मान्यता रहेको छ ।
त्यतिबेला नेपालमा ऋणमा डुबेका धेरै श्रमिक, किसान, र साधारण जनताले आफ्नो जीवनयापन गर्न कठिनाइ झेलिरहेका थिए। उनीहरू राजाहरू, जमिनदारहरू, र साहुहरूका अगाडि नतमस्तक भएर बाँचिरहेका थिए। यो दमनकारी आर्थिक अवस्थाबाट जनतालाई मुक्त गराउने उद्देश्यले शंखधर साख्वाले आफ्नो सम्पूर्ण सम्पत्ति प्रयोग गरेर जनतालाई ऋणमुक्त गराए। यो ऐतिहासिक कार्यलाई काठमाडौँका तत्कालीन राजा र जनताले उच्च सम्मान दिए, जसका कारण नयाँ सम्बतको सुरुवात भयो—जसलाई आज हामी नेपाल सम्बत भनेर चिन्छौं।
नेपाल सम्बतको स्थापना
नेपाल सम्बतको आरम्भ इस्वी संवत ८८० (नेपाल सम्बत १०)मा भएको हो। यो सम्बतको स्थापना शंखधर साख्वाले जनतालाई ऋणमुक्त गराएपछि काठमाडौँ उपत्यकाका तत्कालीन राजाको अनुमति लिएर घोषणा गरका थिए ।अध्ययन अनुसार इतिहासमा यो संवत राघवदेवको पालामा स्थापना भएको मानिन्छ । यो नयाँ पात्रोको सुरुवातले नेपालभाषी समुदाय र सम्पूर्ण नेपाललाई एउटा ऐतिहासिक पहिचान दिएको थियो। यसले जनतालाई आर्थिक र सामाजिक स्वतन्त्रताको प्रतीकको रूपमा चिनायो।
नेपाल सम्बतको प्रचलन निरन्तर रूपमा चल्दै आएको हो । मल्लकालमा यही संवत राजकाजको संवत थियो । शाहकालमा राणा शासक चन्द्रसमशेरले यो संवतलाई विस्थापन नगरेसम्म यही संवतले राकाजको संवतको रुपमा निरन्तरता पाएको देखिन्छ । या संवतको पात्रोमा चन्द्रमासको गणना प्रयोग गरिन्छ, जसलाई धार्मिक पर्व, कृषि, र सामाजिक परम्परासँग गहिरो सम्बन्ध छ। विशेष गरी नेवार समुदायमा यो सम्बत प्रमुख छ, तर बिस्तारै यो सम्पूर्ण नेपाली समाजमा स्वीकारिएको छ।
शंखधर साख्वाः समाजवादी नायक
शंखधर साख्वाको योगदान केवल आर्थिक मामिलामा सीमित छैन। उनले जनतालाई एउटा नैतिक सन्देश दिएका थिए—धन सम्पत्ति व्यक्तिगत सम्पत्ति मात्र होइन, समाजको उत्थानको साधन हुनुपर्छ। उनले देखाएको बाटोले हामीलाई सिकाउँछ कि सही ठाउँमा खर्च गरिने सम्पत्तिले समाजमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ।
साख्वाःको परोपकारी कामले उनलाई समाजमा मात्र होइन, इतिहासमा पनि अमर बनाएको छ। उनको योगदानको सम्मानमा आज शंखधर प्रतिस्थान, शंखधर पुरस्कार ,शंखधर पार्क जस्ता स्मारकहरू बनाइएका छन्, जसले उनलाई स्मरण गराउँछ।
नेपाल सम्वत र यसको सांस्कृतिक महत्व
नेपाल सम्वत केवल एक पात्रो मात्र होइन, यो नेपाली पहिचान, परम्परा, र मूल्यहरूको प्रतिनिधित्व हो। यो नेपालको मौलिक संवत हो । विश्वमा राज्यको नाममा रहेको एकमात्र संवत पनि हो नेपाल संवत । यो सम्वतले विभिन्न सांस्कृतिक पर्व, धार्मिक अनुष्ठान, र समाजका अन्य महत्वपूर्ण दिनहरूको निर्धारण गर्छ। विशेष गरी नेवार समुदायमा नेपाल सम्बतको धेरै महत्व छ, र यो नयाँ वर्षको शुरुवात भव्य रूपमा मनाइन्छ।
नेपाल सम्बतको सुरुको दिनलाई “नयाँ वर्ष” को रूपमा मनाइन्छ, जसलाई ‘नेपाल सम्बत न्हुदँ’ भनिन्छ। यस दिन विशेष गरी नेवार समुदायमा धुमधामका साथ म्हपूजा, सांस्कृतिक कार्यक्रम, र शुभकामनाको आदानप्रदान गरिन्छ। यस पर्वले केवल समयको बदलाबको मात्र होइन, समाजको आर्थिक, सांस्कृतिक, र नैतिक उत्थानको प्रतीकको रूपमा मान्यता पाएको छ।
आधुनिक समयमा नेपाल सम्वत
हालका दिनहरूमा नेपाल सम्वतलाई पुनस्र्थापित गर्ने प्रयासहरू गरिएका छन्। सन् २००८ सालमा नेपाल सम्बतलाई राष्ट्रिय सम्बतको रूपमा मान्यता दिने सन्देश तत्कालीन सरकारद्वारा गरिएको थियो। साथै, शंखधर साख्वाको योगदानलाई झल्काउनेगरी काठमाडौँको विभिन्न ठाउँमा स्मारकहरू बनाइएको छ।
नेपाल सम्वतको निरन्तरता नेपाली समाजको ऐतिहासिक धरोहरको संरक्षण र परम्पराको सम्मान हो। यो सम्वतले हामीलाई केवल हाम्रो विगत सम्झाउने होइन, भविष्यमा सामाजिक न्याय, समानता, र आर्थिक सशक्तिकरणको दिशा देखाउँछ।
शंखधर साख्वाले स्थापना गरेको नेपाल सम्वत केवल पात्रोको परिवर्तन मात्र होइन, यो नेपाली समाजको आत्मसम्मान र समर्पणको प्रतीक हो। जनतालाई ऋणमुक्त बनाएर उनीहरूले देखाएको बाटोले आज पनि हामीलाई समृद्धि, न्याय, र भाईचाराको मर्म बुझ्न सघाउँछ। नेपाल सम्बत ११४५ को यो नयाँ वर्षले हामी सबैलाई शंखधर साख्वाको योगदानलाई स्मरण गर्दै समाजमा सकारात्मक परिवर्तनको प्रेरणा दिनेछ भन्ने कामना गनै सकिन्छ ।
नेपाल सम्बत र आन्दोलनकारी नेता पद्मरत्न तुलाधरको योगदान
नेपाल सम्बतको इतिहास मात्र शंखधर साख्वाको आर्थिक मुक्ति र परोपकारी कार्यमा सीमित छैन, यो सम्बतलाई पुनस्र्थापना गर्ने अभियानमा पनि संघर्ष र बलिदानको इतिहास छ। नेपाल सम्बतलाई पुनर्जीवित गर्ने क्रममा नेपाली जनताले लामो समयसम्मको आन्दोलन र संघर्ष सामना गर्नुपरेको थियो। यस आन्दोलनका प्रमुख नायकहरूमध्ये एक थिए—पद्मरत्न तुलाधर। उनी केवल एक राजनैतिक नेता मात्र थिएनन्, उनी नेपाल भाषा, संस्कृति, र पहिचानको संरक्षणमा एक सशक्त आवाजका रूपमा परिचित व्यक्ति हुन् ।
पद्मरत्न तुलाधरको जीवन र सामाजिक अभियान
पद्मरत्न तुलाधरको जन्म १९४० मा काठमाडौँको असन क्षेत्रमा भएको थियो। उनले नेवार समुदायको एक प्रमुख सदस्यको रूपमा आफ्नो समाजमा गहिरो प्रभाव राखेका थिए। उनी समाजसेवा र मानवअधिकारका लागि आजीवन समर्पित थिए। नेपाल भाषाको प्रवद्र्धन, नेपाल सम्वतको पुनस्र्थापना, र सांस्कृतिक अधिकारको रक्षा उनको प्रमुख अभियानहरूमध्ये थिए।
तुलाधरले आफ्नो जीवनको धेरै समय नेपाल सम्वतलाई पुनस्र्थापित गर्न, नेपाली समाजमा यस सम्बतको ऐतिहासिक महत्व बुझाउन, र सरकारसँग यसको मान्यता प्राप्त गराउन संघर्षमा बिताए। उनले नेपाल सम्बतलाई राष्ट्रिय पहिचानको रूपमा स्थापित गर्न विभिन्न सामाजिक र राजनैतिक आन्दोलनहरूमा नेतृत्व दिए।
नेपाल सम्बत पुनस्र्थापनाका लागि आन्दोलन
नेपाल सम्बतको एतिहासिक महत्व बिस्तारै समयको चक्रसँग हराउँदै गइरहेको थियो। २० औं शताब्दीको मध्यतिर नेपाल सम्वतलाई पुरातन कालगणना मात्र भनेर हेर्ने चलन थियो। यसलाई पुनस्र्थापना गर्ने अभियान २० औं शताब्दीको अन्ततिर पुनः सुरु भयो, जहाँ पद्मरत्न तुलाधर जस्ता नेताहरूले अग्रणी भूमिका खेले।
नेपाल सम्वतलाई आधिकारिक रूपमा मान्यता दिलाउने उद्देश्यले उनले जनस्तरमा जागरूकता फैलाउने, सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू आयोजन गर्ने, र सरकारसँग वार्ता गर्ने काम गरे। तुलाधरको अभियानको कारणले, नेपाल सम्बतलाई २००८ सालमा राष्ट्रिय सम्बतको रूपमा मान्यता दिने घोषणा भयो। यो ऐतिहासिक कदम नेपाली समाजका लागि महत्त्वपूर्ण थियो, किनकि यसले नेपाल सम्बतको मौलिक पहिचानलाई पुनर्जीवित ग¥यो।
पद्मरत्न तुलाधरको राजनैतिक जीवन र संघर्ष
तुलाधरको संघर्ष केवल नेपाल सम्वतको पुनस्र्थापनासम्म सीमित थिएन। उनी नेपाली समाजमा मानवअधिकार र लोकतन्त्रका लागि पनि लड्न निरन्तर लागिपरे। उनले जनआन्दोलनका क्रममा सबै भाषी जनताको हकअधिकारको संरक्षण गर्दै लोकतान्त्रिक मूल्यहरूको वकालत गरे। मानवअधिकारवादी, पत्रकार, र समाजसेवीका रूपमा तुलाधरले नेपालमा भाषिक र सांस्कृतिक विविधताको महत्वलाई सधैं उच्च स्थानमा राखे।
उनी १९९० को दशकमा नेपालको प्रजातन्त्रपछिको सरकारमा श्रम तथा सामाजिक कल्याण मन्त्रीका रूपमा काय पनि गरे े। उनले नेवार समुदायको हकअधिकार, नेपाल सम्बतको संरक्षण, र अन्य सांस्कृतिक मुद्दाहरूमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरे।
त्यसैले नेपाल सम्बतको पुनर्जागरणमा पद्मरत्न तुलाधरको योगदान महत्वपूण रहेको छ ।
तुलाधरले नेपाल सम्बतलाई केवल इतिहासको विषय बनाइराख्न चाहेनन्। उनले यसलाई आधुनिक नेपालमा एक जीवित सांस्कृतिक प्रतीकको रूपमा स्थापित गराउन नेत्रृत्वदायी भूमिका खेले । यस अभियानले नेपाल सम्वतको महत्व पुनस्र्थापित गर्दै यसलाई राष्ट्रिय स्तरमा पुनः मान्यता दिन सफल भयो।
नेपाल सम्बतको पुनस्र्थापनामा शंखधर साख्वाको ऐतिहासिक योगदान र पद्मरत्न तुलाधरको नेतृत्वमा भएको आन्दोलन दुवै अत्यन्त महत्वपूर्ण छन्।्। शंखधर साख्वाले नेपाल सम्बतको सुरुवात गरेर जनतालाई ऋणमुक्त गराए भने, पद्मरत्न तुलाधरले यस सम्बतलाई आधुनिक समयमा पुनर्र्जीवित गरेर नेपाली जनतालाई आफ्नो मौलिक पहिचान फिर्ता दिलाए।
आज हामी नेपाल सम्बत ११४५ को नयाँ वर्ष मनाउँदा, यी दुवै महान व्यक्तित्वहरूलाई सम्झनु आवश्यक छ। नेपाल सम्बतले हामीलाई हाम्रो इतिहास, संस्कृति, र पहिचानको महत्व बुझाउन मद्दत गर्छ। यो सम्बतले हामीलाई अतीतबाट सिकेर भविष्यको लागि न्याय, समानता, र समृद्धिको बाटोमा अघि बढ्न प्रेरणा दिन्छ।
नेपाल सम्बत ११४५ को नयाँ वर्षको शुभकामना ।