सम्राट अशोक: विजयादशमी र शान्तिको यात्रा

   –रन्जु श्रेष्ठ

युद्धहरुमा विजय प्राप्त गर्ने उन्मादले युद्ध उद्घोष गर्दै अशान्ति र लाखौं मानिसको मृत्युका कारण बनेका मौर्य सम्राट अशोक कलिङको युद्धपछि नराम्रोसँग झस्किए ।उनको मनमा ठूलो वैराग्य जागृत भयो । त्यो दिन विजया दशमीको दिन थियो । भिक्षु उपगुप्तबाट निकै प्रभावित भएका सम्राट अशोक चन्दाशोकबाट धर्माशोक बने ।उनले हत्या हिंसाको बाटो त्यागे र बुद्ध शिक्षाको बाटो रोजे । त्यसैले अर्को पक्षबाट हेर्ने हो भने यो दिन बौद्ध जगतको निम्ति ठूलो महत्वको दिन हो ।

अशोक को हुन् उनले शस्त्र परित्याग गरेर के भयो त भन्ने कुरा उठ्न सक्छ ।
मौर्य साम्राज्यका तेस्रो राजा, भारतीय इतिहासका एक महान् शासक थिए सम्राट अशोक । उनको शासनकालमा भएको एउटा महत्वपूर्ण घटना कलिंग युद्ध (ईसा पूर्व २६१) ले उनको जीवनको दिशा नैं बदलिदिएको थियो। यस युद्धपछि उनले युद्ध र हिंसा त्यागेर शान्ति, अहिंसा, र धर्मको मार्ग अँगाले। उनले बुद्ध धर्म रोजे । यसै सन्दर्भमा विजयादशमीको महत्त्व पनि जोड्न सकिन्छ, जसलाई विजयको उत्सवको रूपमा मनाइन्छ। तर, अशोकका लागि यो विजय केवल युद्धको विजय होइन, धर्म र शान्तिप्रतिको विजय बनेको थियो ।
बुद्ध धर्मलाई उनले ठूलो प्रचार गर्ने कार्य गरे जुन इतिहासमा स्वर्ण अक्षरले लेखिएको छ ।
कलिंग युद्ध र पश्चात्ताप
कलिंग युद्ध अशोकको शासनकालको एउटा निर्णायक क्षण थियो। यस युद्धमा लगभग एक लाख (१००,०००) मानिसको मृत्यु भएको थियो, र लाखौं मानिस विस्थापित भएका थिए। युद्धको विनाशकारी परिणामले अशोकलाई गहिरो पश्चात्तापमा डुबायो। उनले अनुभूत गरे युद्धको विजय केवल भौतिक रूपमा हो, तर यसको पीडा र विनाशले मानवताको मूल्यलाई तहसनहस गरिदिन्छ। कलिंग युद्धको यो अनुभवले उनलाई गम्भीर आत्ममूल्यांकन गर्न बाध्य बनायो।
उपगुप्त: धर्मगुरु र अशोकको रूपान्तरण
अशोकको जीवनमा निर्णायक रूपान्तरण उपगुप्त नामक बौद्ध भिक्षुको शिक्षाबाट भयो। युद्धपछिको पछुतो र आन्तरिक द्वन्द्वले गर्दा अशोक धर्मको खोजीमा निस्के। यसै क्रममा उनले उपगुप्तलाई भेटे, जसले उनलाई बौद्ध धर्मका सिद्धान्तहरू सिकाए। उपगुप्तले अहिंसा, करुणा, र शान्तिको महत्त्वबारे अशोकलाई गहिरो ज्ञान दिए। उनले युद्ध र हिंसाको मार्गलाई त्यागेर धर्मको मार्गमा हिँड्न प्रेरित गरे। उपगुप्तको शिक्षाले नै अशोकलाई सम्पूर्ण जीवनमा शान्ति, करुणा, र धार्मिक आचरणको प्रतिज्ञा गर्न प्रेरित गर्‍यो।
विजयादशमी र शस्त्र परित्याग
विजयादशमीलाई परम्परागत रूपमा असत्यमाथि सत्यको विजयको रूपमा मनाइन्छ। यो पर्वलाई भगवान रामले रावणलाई पराजित गरेर आदर्श राजाको रूपमा विजय हासिल गरेको दिन मानिन्छ। अशोकको जीवनमा पनि विजयादशमीको एउटा विशेष महत्त्व छ। कलिंग युद्धपछि, विजयादशमीले उनको लागि युद्धमा विजयको उत्सव मात्र होइन, अहिंसा र धर्मको विजयको प्रतीक बन्यो। विजयादशमीको दिन उनले आफ्नो शस्त्र त्याग गरेर शान्ति र धर्मको मार्ग अपनाए, जुन केवल भौतिक विजयको पर्व नभई आत्मिक विजयको प्रतीक बन्यो।
अशोकले अहिंसा र शान्तिको मार्गलाई आफ्नो शासनकालमा मात्र सीमित गरेनन्, तर सम्पूर्ण साम्राज्यभरि फैलाए। उनले धार्मिक नीतिहरूलाई राज्यको महत्वपूर्ण हिस्सा बनाए, र जनताको कल्याणलाई प्राथमिकता दिए।
धर्मको प्रचार र जनकल्याण
भिक्षु उपगुप्तको मार्गदर्शनमा अशोकले केवल आफ्नो व्यक्तिगत जीवनमा मात्र बौद्ध धर्मलाई अँगालेनन्, सम्पूर्ण मौर्य साम्राज्यभरि बौद्ध धर्मको प्रचार गर्न थाले। उनले विभिन्न धर्मशिलाहरू खडा गराए, जसमा अहिंसा, करुणा, र धर्मको सन्देश लेखिएका थिए। उनले पशुबलिको निषेध गरे, धार्मिक उत्सवहरूलाई शान्तिपूर्ण बनाउन प्रयास गरे, र जनताको सेवा र कल्याणलाई मुख्य लक्ष्य बनाए। विजयादशमीको समयमा, उनले विशेषरूपमा अहिंसा र धर्मको विजयलाई समाजमा स्थापित गर्ने प्रयास गरे। त्यसैले पनि शान्ति अहिंसाको दृष्टिकोणमा विजया दशमीको विशेष महत्व रहेको छ ।
परिवारको समर्थन र रूपान्तरण
अशोकको धार्मिक रूपान्तरणमा उनको परिवारको समर्थन पनि महत्वपूर्ण थियो। उनकी पत्नी देवी, जो बौद्ध धर्मकी अनुयायी थिइन्,उनले पनि अशोकलाई धर्मप्रति आकर्षित गराएकी थिइन्। देवी र भिक्षु उपगुप्तको शिक्षाबाट प्रेरित भएर अशोकले युद्धको विनाशकारी मार्ग छोडेर शान्तिको बाटोमा हिँड्न सुरुवात गरेका थिए ।
विजयादशमीको सन्देश
अशोकको विजयादशमी केवल एक युद्धको विजयको रूपमा सीमित रहेन।  उनलाई बौद्ध धर्मको सिद्धान्तहरू अनुसरण गर्दै शान्ति, अहिंसा, र करुणाको विजयको प्रतीक पनि बन्यो यो दिन । वास्तविक विजय केवल युद्धको मैदानमा होइन, आफ्नो आन्तरिक संसारमा शान्ति र करुणा प्राप्त गर्नु हो भन्ने सम्राट अशोकले अनुभूत गरे । त्यसैले विजया दशमी  दिन शान्ति अहिंसा र करुणाको विजयको प्रतीक पनि हो ।
निष्कर्ष

सम्राट अशोकको विशाल राज्य

युद्ध र हिंसालाई त्यागेर शान्ति, धर्म, र जनकल्याणको मार्गमा हिँड्नु नै वास्तविक विजय हो । भिक्षु उपगुप्तको शिक्षाले उनको जीवनलाई गहिरो रूपान्तरण गर्‍यो ।  विजयादशमीको दिन शस्त्र त्यागेर अहिंसालाई अँगाल्नुले उनलाई केवल मौर्य साम्राज्यका शासक होइन, विश्व इतिहासमा शान्तिको प्रतीकका रूपमा स्थापित गर्यो। आज पनि विजयादशमीको  वास्तविक  महत्त्व विजय केवल बाह्य विजयमा होइन,भित्री  शान्ति र धर्मको विजयमा छ, जसलाई अशोकले आफ्नो जीवनमार्फत संसारलाई देखाएका छन्।